W 1978 roku, kiedy powstało Kostrzyńskie Towarzystwo Kultury, jako samodzielna jednostka kulturalna w mieście, wystąpiło ono z inicjatywą wydania monografii naszego miasta. Idea ta nabrała realnych kształtów za sprawą dyrektora Miejskiego Międzyzakładowego Domu Kultury Pana Andrzeja Dańskiego w 1981 roku. Pięć lat później na posiedzeniu Miejskiej Rady Narodowej w dniu 14 kwietnia 1986 roku, dyrektor Andrzej Dański oficjalnie zgłosił wniosek opracowania i wydania monografii miasta.

Naczelnik Urzędu Miasta Zygmunt Szypułka wniosek ten przesłał do władz Politechniki Szczecińskiej i Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Zielonej Górze. Obie uczelnie odmówiły w tym czasie współpracy przy realizacji tego projektu. Na początku 1987 roku władze miasta ponownie zwróciły się z wnioskiem o opracowanie dziejów Kostrzyna, tym razem do władz Instytutu Zachodniego. Instytutu Naukowo - Badawczego w Poznaniu.  Inicjatorom powstania monografii miasta wreszcie dopisało szczęście. Na zaproszenie profesora Antoniego Czubińskiego w dniu 28 września 1987 roku do Poznania udała się delegacja władz miasta w składzie: Przewodniczący MRN - Józef Żarski, Dyrektor MMDK - Andrzej Dański i Naczelnik Miasta - Zygmunt Szypułka. W Poznaniu podczas spotkania z kierownikiem Zakładu Historii doc. dr hab. Jerzym Marczewskim uzgodniono harmonogram prac nad monografią. Jednocześnie w celu udzielenia pomocy pracownikom Instytutu Zachodniego w dotarciu i zgromadzeniu materiałów oraz źródeł związanych z dziejami najnowszymi postanowiono powołać tzw. „zespół kostrzyński” w składzie: Zygmunt Szymankiewicz, Władysław Mysona, Jerzy Trepczyk, Danuta Machowiak, Michał Hajdasz, Gerard Maron, Tadeusz Trzciński, Henryk Molczyk, Henryk Stefański. Do realizacji projektu włączyły się również Kostrzyńskie Zakłady Papiernicze. Dyrektor zakładów Pan Jan Kosacki przekazał na potrzeby projektu odpowiednie ilości papieru, które zostały dostarczone do drukarni Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu przy ulicy Fredry 10 przez Pana Ryszarda Garstkę. Jak widać opracowanie i wydanie pozycji książkowej opisującej dzieje Kostrzyna nad Odrą, było możliwe dzięki władzom miasta i bezinteresownemu trudowi wielu osób, wśród których na plan pierwszy wybijają się kostrzyńscy społecznicy. Pierwsza powojenna pełna monografia Kostrzyna, napisana została przez zespół pracowników Instytutu Zachodniego w Poznaniu pod redakcją Jerzego Marczewskiego, który powołano we wrześniu 1987 roku. Wydania Monografii nie dane było niestety doczekać Jerzemu Marczewskiemu, pracującemu nad nadaniem publikacji jak najlepszej szaty graficznej i wzbogaceniem jej o materiał ilustracyjny. Po śmierci dr hab. Jerzego Marczewskiego z Instytutu Zachodniego w 1989 roku, pracami redakcyjnymi nad monografią kierował Andrzej Sakson. Książka oddana została do rąk kostrzyńskich czytelników przed 20 laty - w grudniu 1991 roku. Monografia Kostrzyna nad Odrą była efektem wysiłku badawczego grupy autorów, związanych poprzez pracę zawodową, zainteresowania naukowe i pasje społecznikowskie z Polską Akademią Nauk, Uniwersytetem Adama Mickiewicza w Poznaniu i Instytutem Zachodnim. Monografia – „Kostrzyn nad Odrą. Dzieje dawne i nowe” składa się ze wstępu i sześciu rozdziałów napisanych przez pięciu autorów. Wstęp opracowany przez Jerzego Marczewskiego opatrzony datą 2 września 1989 roku, uzupełnia notka z dnia 19 kwietnia sporządzona przez Andrzeja Saksona. Autorem dwóch pierwszych części jest Andrzej Marek Wyrwa. Część trzecią napisał Józef Dobosz. Część czwartą opracował Andrzej Kamieński. Część piątą napisał Dariusz Łukasiewicz. Monografię zamyka rozdział napisany przez Stanisława Żerko. Podsumowanie monografii stanowi artykuł Jerzego Trepczyka kończący się słowami:”...Do odbudowy pozostało Star Miasto...”. Książka liczy 432 strony, zawiera szereg planów twierdzy, 71 zdjęć (w tym barwna reprodukcja obrazu olejnego Norberta Streicha z 1960 roku, przedstawiająca panoramę miasta) oraz bardzo bogatą literaturę dotyczącą historii miasta. Okładkę zaprojektowała Maria Dolna, a ryciny Ludwik Fijał. Monografię zamyka aneks z wykazem pierwszych pionierów miasta z lat 1945 – 1947. Zamieszczone w wydawnictwie pozycje bibliograficzne, z których korzystali autorzy monografii, stanowią pokłosie ich wieloletnich, żmudnych poszukiwań archiwalnych i bibliotecznych, których nadrzędnym celem było odnalezienie jak najliczniejszych informacji, pozwalających na przybliżenie współczesnym bogatej przeszłości Kostrzyna. Bibliografia miasta zamieszczona w monografii jest bardzo obszerna (liczy ponad 350 pozycji), a autorzy podzielili ją na: źródła drukowane, opracowania, zestawienia statystyczne oraz pozostałą literaturę. Końcową wartość tych pozycji ocenią najlepiej osoby, chcące zapoznać się z ich wykazem zamieszczanym na zakończenie każdego z rozdziałów oraz zawartością samej monografii. Monografia okazała się też przedsięwzięciem wysoko ocenianym przez specjalistów i pasjonatów przeszłości Kostrzyna nad Odrą, nie tylko znajdując wyraźne miejsce w lokalnej historiografii, ale również uzupełniając wydatnie stan badań nad dziejami Ziemi Lubuskiej. Dla osób znających inne prace monograficzne, poświęcone historii ośrodków miejskich naszego regionu i kraju, zauważalnym być może będzie brak w niniejszym wydawnictwie przypisów omawiających zagadnienia, przedstawiane zazwyczaj (choć nie zawsze) w publikacjach o takim charakterze. Pamiętajmy jednak, że historyk - regionalista w swej pracy jest zawsze zależny od źródeł. Zniszczenia dokonane w polskich i niemieckich archiwach oraz bibliotekach w okresie II wojny światowej sprawiły, iż wiele dokumentów zawierających bezcenne informacje na temat przeszłości Kostrzyna uległo bezpowrotnemu przepadkowi (przypomnijmy w tym miejscu choćby księgi miejskie i kościelne spalone w Archiwum Ratusza i Bibliotece Kościelnej w czasie wojny siedmioletniej). Zmusiło to autorów nie tylko do częstego wykorzystywania opisów zamieszczonych przez historyków pruskich i niemieckich, ale przede wszystkim uniemożliwiło opisanie z jednakową dokładnością wszystkich znaczących problemów i zagadnień w poszczególnych okresach dziejowych. Koniecznością było również całkowite pominięcie kwestii, które nie znalazły odpowiedniego odzwierciedlenia w archiwaliach, chociaż - z badawczego punktu widzenia z pewnością winny zostać uwzględnione w tego rodzaju wydawnictwie (choćby budzące podziw fortyfikacje, którym wiele miejsca poświęcili ich odkrywcy i znawcy prof. Jerzy Stankiewicz, czy też jego uczeń Krzysztof Biskup). Zupełnie odmienne uwarunkowania określiły kształt ostatniej części pracy, dotyczącej okresu powojennego. Choć w tym przypadku baza źródłowa jest więcej niż bogata, ze względu na bardzo żywą (a tym samym wzbudzającą ogromne kontrowersje i skrajnie odmienne oceny) pamięć o historii kraju, regionu i miasta po 1945 r., zdecydowano się na przedstawienie tych dekad w formie bardzo skrótowej ukazującej główne tendencje społeczno-polityczne, gospodarcze i kulturalne ośrodka miejskiego. Pominięto choćby opis przyłączonych Drzewic i Warnik. Zabrakło też problematyki wojskowości po II wojnie i dziejów dużego garnizonu Wojska Polskiego. Pewnym mankamentem monografii jest zapewne brak indeksu rzeczowego i osobowego, wykazu map, planów, rysunków i tabel. Świadczyło to bardziej o pośpiechu, niż o niedoskonałości. Choć rozwiązanie takie nie jest wyjątkowe w przypadku podobnych monografii, musi ono pozostawiać niedosyt u czytelnika. Tuż po ukazaniu się monografii w kolejnych numerach „Gazety Kostrzyńskiej” ukazała się odcinkowa recenzja autorstwa Alicji Kłaptocz zatytułowana: „Czytając monografię...”. Ówczesny proboszcz, ksiądz kanonik Franciszek Skałba w tej samej gazecie, tak zachęcał do kupowania i czytania monografii:”...Nadszedł wreszcie czas, że możemy się zapoznać szczegółowo z historią i okresami składającymi się na całokształt dziejów Kostrzyna. Przebogata prehistoria i historia całego „Rejonu Kostrzyńskiego” i najnowsze wieści w rozbudowującym się mieście – skłaniają nas do ukochania miejscowości, w której mieszkamy i żyjemy. Wszystkie dane zawarte w tej książce wskazują na wielki trud i wysiłek autorów tego opracowania. Dokładny i ciekawy „Spis treści” - daje doskonały obraz tego faktu. Wobec powyższego książka ta winna się znaleźć w bibliotece każdego stałego mieszkańca naszego miasta, zwłaszcza u tych, którzy tutaj przyszli na świat. Zachęcam do nabycia tej wartościowej książki...”. W 1991 roku monografię można było nabyć w cenie 100 tys. złotych – subskrybenci otrzymywali ją za 60 tysięcy. Z czasem monografia stała się doskonałym i miłym prezentem wręczanym gościom odwiedzającym Kostrzyn nad Odrą. Znalazła się również na półkach wielu bibliotek w kraju i za granicą. W następnych latach monografia nabrała blasku dzięki firmie Państwa Malickich, którzy tej wspaniałej książce nadali blask w postaci doskonałej obwoluty wykonanej z introkalu z tłoczonymi złotym herbem i tytułem. Warto też poinformować przy tej okazji czytelników, że w sierpniu 2001 roku na spotkaniu z Ojcem Świętym Janem Pawłem II, grupa kostrzyńskich harcerzy ZHP z phm Bartoszem Piątkowskim wręczyła Papieżowi naszą monografię i flagę miasta Kostrzyna nad Odrą. Życzę mieszkańcom, aby następna monografia powstała jak najprędzej w formie uzupełniającej lata dziewięćdziesiąte oraz przełom wieków. O wcześniejszych monografiach miasta w następnych odcinakach historii.

Ps. Pragnę bardzo serdecznie podziękować wszystkim tym, którzy przyczynili się do powstania tego artykułu, zwłaszcza wspomnieniom pana Józefa Żarskiego oraz nieżyjącego Pana Zygmunta Szypułki.

JÓZEF PIĄTKOWSKI