Po zdobyciu i opanowaniu przez oddziały 5 Armii Uderzeniowej i 8 Armii Gwardii Nowego Miasta na podstawie dyrektywy marszałka G. Żukowa z dnia 13 marca nr 00431/op  obie armie otrzymały za zadanie rozbudowę i umocnienie przyczółków na lewym brzegu rzeki Odry oraz przygotowanie dalszego natarcia w dniu 20 marca. Dowódcom 295 i 416 Dywizji Piechoty w nocy 20 marca postawiono kolejne zadanie bojowe, którego celem było podjęcia ofensywy i przełamanie obrony nieprzyjaciela na odcinku: Genshmar-Alt-Bleyen. Główne uderzenie poprowadzono na kierunku Gorgast z zadaniem opanowania obszaru Genshmar-Przedmieście Kubryukken. Oddziały obu armii po ataku na Nowe Miasto zostały wzmocnione posiłkami w postaci: 89 pułku czołgów, 124 brygady artylerii dużej mocy (203 mm haubice), 32  batalionu artylerii (280-mm moździerze). Aby osiągnąć zakładany cel do 5 Armii Uderzeniowej dodatkowo zostały przydzielone nowo przybyłe na przyczółki oddziały: 67 brygada pancerna, 220  brygada pancerna, 14 Dywizja Artylerii Przełamania i 5 batalion artylerii rakietowej M-31. Dowódca 8 Armii otrzymał zadanie, aby siłami  4 Korpusu Piechoty w godzinach porannych 20 marca rozpocząć ofensywę i przebić się przez obronę przeciwnika pomiędzy dworcem w Gorgast, a miejscowością Ratshtok. Główny atak przeprowadzić miały  47 i 57 dywizje armii przy wsparciu pułku piechoty 35 Dywizji Strzelców Gwardii, który zaatakował Kietz w kierunku północno-zachodnim. Po opanowaniu obszaru twierdzy Kostrzyn, Gorgast,  Alt-Tuhebald żołnierze  mieli za zadanie rozszerzyć przyczółek na tym obszarze. Do walki sukcesywnie włączane były napływające nowe oddziały:  20  brygada pancerna, 259  pułk pancerny, 34  i 50 pułki czołgów ciężkich (IS-2), 1087 samobieżny pułk artylerii (SU-76), 29 dywizja artylerii przełamania, 100 brygada artylerii haubic dużej mocy (203 - mm), 295  i 1091 pułki artylerii armat i 38 brygada artylerii przeciwpancernej. Głównym uderzeniem na pozycje obrony Niemców miał być zmasowany atak czołgów i skoncentrowany ogień artylerii.

Na kierunku głównego uderzenia Rosjanie przygotowali następujące siły: 5 Armia Uderzenio-wa dysponująca 100 czołgów i dział samobieżnych i artylerii (gęstość 190 luf na 1 km frontu) i 8 Armia Gwardii w sile 100 czołgów i dział samobieżnych (200 luf na 1 km frontu). Kierunek głównego uderzenia i przełamania frontu niemieckiego 8 Armii nie przekraczał 3 km. Na tym odcinku zgromadzono 641 dział i moździerzy oraz 162 czołgów i dział samobieżnych, co dało średnią gęstość 212 dział na 1 km frontu. 16 Armia Lotnicza otrzymała za zadanie wspieranie z powietrza akcji bojowych 5 i 8 Armii na obszarze Kaleńsko, Genshmar, Hatenov, Reytweyn, Kostrzyn z użyciem wszystkich dostępnych sił i środków. Początek ofensywy był pierwotnie planowany na 20 marca, ale ostatecznie przesunięty został na 22 marca ze względu na użycie dodatkowych środków wzmocnienia i przydzielenia im zadań bojowych. Do 21 marca 1945 roku dodatkowo włączono do wojsk znajdujących się na pozycjach wyjściowych do ataku następujące oddziały: 4 brygada artylerii przeciwpancernej (powrót z Pomorza), 37 pułk gwardii, 25  brygada artylerii przeciwpancernej i 59 pułk gwardii. Marszałek Żukow sugerował swoim dowódcom możliwość niemieckiej kontrofensywy i w dyrektywie frontowej numer 00431/op wskazał  sposoby jej przeciwdziałania: „Biorąc pod uwagę możliwość kontrataku piechoty wroga i czołgów obie armie: 5 i 8 na prawym  i lewym swoim skrzydle powinny utrzymać w gotowości po jednym przeciwpancernym oddziale rezerwy.” Przy planowaniu działań w celu zdobycia i umocnienia jednego przyczółka pod Kostrzynem  zadania i uderzenia 5 i 8 Armii dopracowano co do szczegółu. W rezultacie dwóch uderzeń oddziały  dwóch armii miały za zadanie zlikwidowane wszystkie sił niemieckich na wschód od Gorgast. 32 Korpus Piechoty po walkach na Nowym Mieście został użyty do walki na lewym skrzydle przyczółka. Główne siły niemieckiej 9 Armii utrzymywały z „Festung Küstrin”  wąski korytarz, który Niemcy nazwali „rurociągiem”. Został on utworzony przez 21 Dywizję Pancerną, a broniła go 25 Dywizja Grenadierów Pancernych, która na krótko przed sowiecką ofensywą wzmocniona została  oddziałami 303-tej Dywizji Piechoty i częścią sił  Dywizji „Müncheberg”. Uderzenie radzieckie rozpoczęło się o godzinie 8:15 w czwartek 22 marca 1945 roku. Obie  armie radzieckie - 5. i 8. rozpoczęły atak od przygotowania artyleryjskiego, a o godzinie 9:15 po nalotach bombowych na pozycje artylerii i punkty umocnione w głębi obrony przeciwnika piechota radziecka wspierana przez czołgi i działa samobieżne przeszła do bezpośredniej ofensywy na obu przyczółkach. Pod koniec dnia po zaciętych walkach oddziały 295 i 47 Dywizji Piechoty uzyskały bezpośredni kontakt wzrokowy około 750 m na północ od miejscowości Gorgast oraz ukończyły z sukcesem zadanie połączenia w jeden przyczółków pod Kostrzynem. Garnizon niemieckiej twierdzy został otoczony. Oprócz pozostałości  garnizonu, w „kotle” znalazły się  303-ty batalion fizylierów i trzy bataliony z 1 i 2 Pułku Grenadierów Pancernych z Dywizji „Müncheberg”. Niemieckie dowództwo w związku z nagromadzeniem tak dużych sił pancernych i artylerii radzieckiej w pierwszej kolejności oczekiwało bezpośredniego ataku w kierunku Berlina. Dywizja „Müncheberg” została ugrupowana, tak aby zapobiec przełamaniu przez wojska radzieckie strategicznej arterii komunikacyjnej, jaką była Reichsstrasse 1. Najsilniejsze zgrupowanie czołgów Dywizji „Müncheberg” w sile 22 czołgów typu „Panther” znajdowało się w miejscowości  Alt-Tuheband. „Królewskie Tygrysy” i batalion piechoty zajmowały obronę przeciwpancerną w dzielnicy Goltzow. Już o godzinie 18:00 22 marca Niemcy przeprowadzili pierwsze kontrataki wzdłuż Reichstrasse 1 Berlin-Kostrzyn. Równolegle atakowały grupy bojowe Dywizji „Müncheberg”, kontrataki przeprowadzono również około 22”00. Dzięki tym kontratakom udało się Niemcom odzyskać jednak niewiele terenu. Następnego dnia, aby odblokować twierdzę została użyta 20 Dywizja Grenadierów. W wyniku ofensywy w ciągu dnia 23 marca Niemcom udało się odrzucić 47 Dywizję Piechoty, ale na innych  rubieżach dzięki kontratakom  4-tego i 32 Korpusu Piechoty pozycje Rosjan zostały utrzymane,. Ostatecznie dowódcy 5  i 8 armii w dniu 24 marca zmuszeni zostali przejść do obrony. Postanowiono zatrzymać ofensywę niemiecką, aby skonsolidować przyczółki  utworzono silną obronę przeciwpancerną. Wojska radzieckie zostały ponownie wzmocnione kolejnymi posiłkami w sile żywej i sprzęcie oraz przygotowane do odparcia nieprzyjacielskich kontrataków z użyciem czołgów. Na zagrożonych odcinkach ustawiono zapory przeciwpancerne w postaci pól minowych. 47 Dywizja Piechoty do 25 marca ustawiła 2500 min przeciwczołgowych, 57 Dywizja Piechoty - 2000 min przeciwczołgowych i 380 min przeciwpiechotnych, 35 Dywizja Piechoty - 1750 min przeciwczołgowych i 2600 min przeciwpiechotnych. 32 Korpus Piechoty został wzmocniony brygadą artylerii przeciwpancernej, która zorganizowała obronę przeciwpancerną w rejonie Genshmar. Wszystko było gotowe do przewidywalnych działań nieprzyjaciela.

Tym razem kontratak w celu odblokowania „Festung Küstrin” przeprowadzał nowy dowódca Grupy Armii Wisła Gotthard Heinrici mianowany na to stanowisko 20 marca 1945 roku. Postanowiono użyć wszystkich dostępnych rezerw do wykorzystania w atakach w korytarzu. Pod naciskiem Hitlera wykluł się znacznie bardziej ambitny plan ataku na tyłach 69 i 8 Armii Gwardii na wschodnim brzegu z przyczółka w „twierdzy” we Frankfurcie. Operacji tej został nadany kryptonim „Bumerang”. Została ona zaplanowana z użyciem 169 Dywizji Piechoty, 20 i 25 Dywizji Grenadierów Pancernych, Dywizji Grenadierów „Führera” i 600 Dywizji Piechoty (Własowa).  Głównym problemem w przygotowaniu kontrataku pod kryptonimem „Bumerang” była konieczność przesunięcia pięciu dywizji grupy uderzeniowej z Frankfurtu nad Odrą przez jedyny most. Taki ruch olbrzymiej 25-30 kilometrowej kolumny pancernej nie mógł pozostać niezauważony przez Rosjan, a tym samym pozbawiony efektu zaskoczenia. Przygotowania do tej karkołomnej operacji podjęto po naciskiem Hitlera, plan ten został ostatecznie zaniechany w wyniku zaistniałej w dniach 22 - 23 marca sytuacji pod „Festung Küstrin”. Kiedy 25 marca 1945 roku generał G. Heinrici został zaproszony na spotkanie w siedzibie Hitlera, udało mu się przekonać Hitlera do przeprowadzenia operacji w ograniczonym zakresie. W operacji odblokowania twierdzy użyto 25. i 20. Dywizje Grenadierów Pancernych, które przybyły z Pomorza, Dywizję Grenadierów „Führera”, Dywizję Pancerną „Müncheberg”,  grupę bojowej „1001 Nocy” słynnego Otto Skorzennego i 502 batalion ciężkich czołgów  SS.  W oddziałach tych gotowe do walki były: w 502 batalionie ciężkich czołgów SS - 31 „ Królewskich Tygrysów”, w grupie bojowej „1001 Nocy” - 49 samobieżnych dział przeciwpancernych SdKfz 138/2 Jagdpanzer 38 (t),  w Dywizji „Müncheberg” - 8 „Królewskich Tygrysów” , 10 Pz.Kpfw. V „Panther” , 3 i 5 Pz.Kpfw. IV SAU różnych typów, w Dywizji Grenadierów „Führera”- 6 Pz.Kpfw. V „Panther” i 21 innego rodzaju niszczycieli czołgów. Ofensywa rozpoczęła się o godzinie 4:00 w dniu 27 marca. Jednak większość „Królewskich Tygrysów” została zatrzymana przez pola minowe, a następnie odrzucana na pozycje wyjściowe z poważnymi stratami. Pod wieczór w 502 batalionie zostało jedynie 13 czołgów w gotowości bojowej. Według raportu 9 Armii Niemcy stracili 73 oficerów, 1219 podoficerów i szeregowych. Silne pancerne ugrupowanie Niemców przechodząc do ataku bez wsparcia piechoty i artylerii, było łatwym celem dla silnego ognia artyleria przeciwpancernej sowieckich pododdziałów. Dowódca 90 Pułku Grenadierów Pancernych major von Loesheke wspominał: „Nasze czołgi nie mogły prowadzić dalszych działań z uwagi na miny wroga. [...] Jak tylko rano opadły mgły, wróg otworzył silny ogień do naszych czołgów i dział pancernych, które były łatwym celem. O godzinie 11:00 Rosjanie rozpoczęli bombardowanie naszych oddziałów z wszystkich kalibrów, w tym „organów Stalina”. Żołnierze, którzy nie otrzymali żadnego wsparcia własnej artylerii, ani samolotów Luftwaffe rozpoczęli porzucać swoje stanowiska, najpierw pojedynczo, a następnie w grupach. To była straszna panika. 28 marca Niemcy po raz kolejny próbowali się przebić do „Festung Küstrin”. Pomimo wielokrotnie wykonanych kontrataków od zachodu w ciągu dnia 28 marca, komendant twierdzy Reinefarth zdecydował się na opuszczenie pozycji na Starym Mieście i przejście do obrony na wyspie na zachodnim brzegu Odry. Jednakże w chaosie toczących się walk jego rozkaz nie dotarł do wszystkich oddziałów. Niektórzy z obrońców, w tym volkssturmiści pozostali na swoich pozycjach na Starym Mieście. Około godziny 21:00-22:00 zostały wysadzone w powietrze mosty  łączące starą część miasta z Kietz. W nocy z 28 do 29 marca Reinefarth poprzez radio poprosił o pozwolenie na przebicie się do 9 Armii. Wniosek ten, który dotarł do bunkra Hitlera, wywołał burzę emocji. Pozwolenia na opuszczenie twierdzy i przebicie się do swoich Reinefarth nie otrzymał, ale w tym samym czasie generał Busse nie zabraniał mu jednocześnie działania na własną rękę. Ostatecznie udało się przebić przez pozycje Rosjan  grupie 1318 żołnierzy. Hitler, rozwścieczony nieposłuszeństwem Reinefartha, nakazał jego aresztowanie i egzekucję. Jednak w chaosie ostatnich tygodni Trzeciej Rzeszy, ten rozkaz nie został wykonany. Nieudolna walka w rejonie „Festung Küstrin” stała się również punktem zwrotnym w karierze Heinza Guderiana, jako szefa Sztabu Generalnego niemieckich sił zbrojnych. Formalnie Guderian został wysłany na urlop do sześciu tygodni, ale w rzeczywistości było to równoznaczne z dymisją. Nowym szefem Sztabu Generalnego został gen. piechoty Hans Krebs. Los tych, którzy zostali otoczeni w „Festung Küstrin” nie był do pozazdroszczenia. Po zatrzymaniu niemieckich kontrataków na froncie ogólnym i korytarzu,  jednostki radzieckie zostały przegrupowane, aby pokonać resztki garnizonu. Do zniszczenia starej twierdzy zostały wykorzystane baterie artylerii ciężkiej do strzelania na wprost. Czujkow wspominał: „To właśnie wówczas powstał pomysł, aby wykorzystać do bezpośredniego ostrzału trzy baterie artylerii o dużej mocy. Pociskom 203-mm armaty nie oprze się żaden bunkier bojowy. Jedna bateria została rozmieszczona  na lewym brzegu Odry w dzielnicy Kietz, jej ogień prowadzony był w stronę schronów i bunkrów na prawym brzegu. Drugą baterię ustawiliśmy  na prawym brzegu około czterysta metrów na południe od wyspy - jej ogień był skierowany do schronów i bunkra na lewym brzegu Odry. Takie rozmieszczenie baterii zapewniało utrzymanie krzyżowego ognia do pozornie blisko siebie położonych celów. Aby nie narazić pododdziałów własnych, na obu brzegach przedni skraj pozycji rosyjskich został specjalnie oznakowany. Trzecią baterię wprowadzono na tamie przy  platformie kolejowej stacji Żabczyn. Miała ona za zadanie prowadzenie ognia bezpośredniego do murów cytadeli, które były wyraźnie widoczne z tego miejsca.” Na wschodnim brzegu Odry twierdza została zaatakowana przez 82 Dywizję Piechoty, od zachodu - 35 Dywizję Strzelców. Jeden pułk z 35 DP przygotowywał się do lądowania na wyspie łodziami z południa. W dniach  29 i 30 marca w wyniku wspólnych ataków i szturmu na  pozostałości niemieckiego ugrupowania przez oddziały bojowe 416 DP, 35 i 82 DP twierdza kostrzyńska została ostatecznie zdobyta. Ostatni szturm na twierdzę przeprowadziły pododdziały 242 pułku piechoty z 82 Dywizji Piechoty gwardii pod dowództwem generała Grieorgija Chetagurowa. 30 marca 1945 roku okiem zwycięzcy podziwiał twierdzę osobiście generał Czujkow, który wieczorem złożył meldunek telefoniczny dla marszałka Żukowa przebywającego w Moskwie: „Padła twierdza Kostrzyn.”. Rosjanie ocenili, że w wyniku końcowych walk zostało zabitych ponad 1000 żołnierzy, a do niewoli wzięto 958 oficerów i żołnierzy. Ponadto został zajęty szpital wojenny z 360 rannymi (źródła niemieckie podają, że walki podczas wyjścia z krążenia kosztowały życie 637 żołnierzy, kolejnych 2459 zostało rannych, a 6994 uznano za zaginionych). Straty wojsk radzieckich 5 armii w okresie od 21 do 31 marca 1945 roku wyniosły: 973 zabitych, 5 zaginionych,  3281 żołnierzy zostało rannych, 290 żołnierzy zostało rannych i hospitalizowanych. Ponadto Rosjanie  stracili w sprzęcie i pojazdach opancerzonych: 39 czołgów T-34, 4 działa IS-2, 8 dział SU-152, 9 czołgów  SC- 76, 19 EC- 2, 6 ICS 152, 1 Su-76. Natomiast straty wojsk 8 Armii od 20 marca do 1 kwietnia 1945 roku wyniosły: 1124 zabitych i 4052 rannych. Największe straty zanotowały oddziały 35, 47 i 57 Dywizji Piechoty, które straciły odpowiednio 1015, 1098 i 995 żołnierzy.

Ogólne straty wojsk radzieckich 5 i 8 Armii w walce o twierdzę i przyczółki w okresie od 2 lutego do 30 marca 1945 roku wyniosły 61799 żołnierzy (15466 zabitych i  46333 rannych). Po dwóch miesiącach walki o twierdzę i przyczółki pod Kostrzynem położone około 60 km na wschód od Berlina powstał jeden umocniony i ważny przyczółek o szerokości i głębokości pozwalającej na zgromadzenie dużego ugrupowania uderzeniowego zdolnego do wykonania ataku na stolicę Trzeciej Rzeszy. Zdobyty i zniszczony Kostrzyn  zwiedził również sam marszałek Żukow, który interesował się umocnieniami starej twierdzy i fortem „Nowe Dzieło”.

Tekst powstał w oparciu o następującą literaturę:

Dolata B., Jurga T., Walki zbrojne na ziemiach polskich 1939- 1945. Wybrane miejsca bitew, walk i akcji bojowych, Warszawa 1970;

Fitzky W., Küstrin. Bild einer vom Schicksal schwergeprüften Stadt. Bd III, Kiel 1967;

Issajew A. W., Berlin - 45. W legowisku zwierza, 2007.

Kohlase F., Küstrin. Aus der Geschichte der ehemaligen preussischen Festungsstadt, Guben 1993;

Kohlase F., 1945. Als Küstrin in Trümmer sank. Ich war dabei, Sehnde 1996;

Melzheimer Werner, Die Festung und Garnison Küstrin, Berlin 1989;

Mjatiszkin A., Bitwa 1 FB o przyczółki kostrzyńskie w lutym i marcu 1945 (w:) Zbiór wojskowo-historycznych materiałów Wojny Ojczyźnianej, 1952. Soobszczenija Sowietskogo Informbiuro, Moskwa 1945.

Thrams Hermann, Küstrin 1945, Tagebuch einer Festung, Berlin 1992;

Toczewski Andrzej, Kostrzyn 1945, Warszawa 1988.

Od autora: Na początku lutego 2011 roku ukazała się na półkach księgarskich książka (dostępna również w księgarni w Kostrzynie nad Odrą), która wypełniła sporą lukę w dziejach militarnych twierdzy podczas ostatniej wojny - Tony Le Tissier - Kostrzyn 1945. Przedpiekle Berlina. 288 stron , wyd. I 2009. Jest to najnowsza i bardzo interesująca książka dotycząca walk o Kostrzyn, która pozwoli czytelnikom spojrzeć na walki w marcu 1945 roku w oparciu o wspomnienia uczestników walk ze strony niemieckiej. Za cenne uwagi i korektę składam serdeczne podziękowania mojemu Przyjacielowi Ireneuszowi Materyńskiemu.

Józef Piątkowski